Hilmi Dulkadir[1]
Giriş:
Mersin, Anadolu’da çok önemli bir ilimizdir.
Mersin, Türk Kültürünün özleştiği, Türk halk kültürünün özünü koruduğu ve mayalandığı bir ilimizdir.
Mersin’de Mut, Anamur, Gülnar, Silifke, Erdemli, Tarsus Asya Türklüğünü, Yörük-Türkmen kültürünü, gelenek ve göreneklerini ısrarla, inatla yaşayan ve yaşatan katkısız ve katıksız folklor zenginlikleriyle bugüne ulaşan çok ilginç ve çok önemli bir ilimizdir.
Biz bu tebliğimizde yöre folkloruna hizmet etmiş bilim adamlarını, amatör derleme ve araştırmacılarını, birkaçının çalışmalarından çok az bir bölümünü, Sıtkı Soylu örneğini ve önerilerimizi sunacağız.
FOLKLOR ARAŞTIRMACILARI:
Yöre folkloru üzerinde derleme –araştırma yapan; yerli – yabancı, bilim adamı - uzman - amatör, çok büyük bir kesimi biliyoruz. Şimdi bunlardan bir kısmını belirtelim:
Ünlü Macar bestecisi Bela BARTOK, 1936 yılının Kasım ayında yöreye gelerek araştırma ve derlemeler yapmıştır.
Ünlü bestecimiz A. Adnan SAYGUN ile birlikte Adana, Osmaniye, Mersin ve Tarsus’ta bir süre saha çalışmaları yapan BARTOK, ülkesine döndükten sonra, Türk Halk Musikisinden kaynaklanan bir çok eser bestelemiştir.
Ünlü Alman müzik uzmanları Kurt ve Ursula REİNHARD çifti de, birkaç kez Çukurova ve Toroslar’ı dolaşmışlar ve derlemeler yapmışlardır.
Mersin folkloru üzerine başka araştırma-derleme yapan ve bu çalışmalarıyla Türk folkloruna önemli katkı sağlayan araştırmacılarımıza dönelim. Araştırmacılarımızın bir kısmının kısa biyografileri ve eserleri verilmiş, kiminin çalışmasının coğrafi alanı yazılmıştır.
TEZ ÇALIŞMASI YAPANLAR:
Yöre Ağızları: Nuri YÜCE, Tırtar Keşli Ağzı, 1967; H.Turhan ANAMURLU-Anamur Ağzı, 1952; Nevin BAŞ, Tarsus Ağzı, 1962; Günsel BELENLİ, Silifke Ağzı, 1971; Hüseyin TAŞELİ, Anamur Bölgesi Yerleşik Yörükleri Üzerine Bir Ağız İncelemesi; Mustafa GÖKTAŞ, Göksu Vadisi (Silifke) Yerleşik Yörük Ağzı, 1971; Ayşe KÜÇÜK, Silifke Bölgesi Göçmen Ağzı; Duranali ŞAHİNOĞLU, Mersin Musalı Köyü Ağzı, 1977; Aydın LEMAN, Anamur Bölge Yörüklerinin Ağız İncelemesi, 1977; Aydın DALOĞLU, Anamur Ağzından Derlemeler ve Dil Özellikleri, 1970; Erdoğan BARIŞ, İçel/Anamur Köyleri (Bozdoğan Çarıklar Kadılar Merkez) Ağız Derlemeleri,1979; Derviş ESİMEK, Toros Türkmenleri Ağzı, 1977; Boran GENÇ, Taşeli Platosu Silifke bölgesi Türkmen Ağzı, 1972; Fatma KARAL, Taşeli Platosu Silifke Bölgesi Türkmen Ağzı, 1973; Ayşe KÜÇÜK, Silifke Bölgesi Türkmen Ağzı, 1976; Muzaffer MUTLUŞAN, Mut Karacaoğlan Yöresi Yörükleri Üzerine Bir Ağız İncelemesi; Galip OKUR, Karamankaşı (Silifke) Yörükleri Ağzı, 1972; Yücel ÖZ, Tarsus-Toros Türkmenlerinin Dili Üzerine, 1972; Tuncay ÖZTÜRK, Çarıklar Köyünde Hayatın Üç Ana Dönemi İle İlgili Adet ve İnanmaların Etnolojik Tetkiki; Ziya SALİH, Tarsus Dağ Köyleri Ağızlarından Derlemeler, 1975; Bayram UĞUR, Orta-Toroslar Yörük AĞZI, 1974; Orhan ÜSTÜNEL, Silifke Yöresi Tahtacıları, 1971; Hakkı YARIDUL, Tarsus/Toros Türkmenleri Ağzı, 1975;
Halk Kültürü (Genel): Halil Erol TANJU, İçel ilinde Yılan (Etnolojik bir inceleme) 1967;
Halk Edebiyatı (Genel): Nevzat BOZ, Mersin ve Silifke Yörelerinden Halk Edebiyatı Derlemeleri, 1973; Mahmut ŞAHİN, Tarsus Yöresi Toros Etekleri Köylerinden Halk Edebiyatı Derlemeleri, 1974; Musa TOPAL, Silifke ve Yöresinde Halk Ürünleri Derlemesi, 1973;
Masal: Ali Berat ALPTEKİN, Taşeli Platosu Masallarında Motif ve Tip Araştırması, 1982;
Halk Ekonomisi: Tamay ERDOĞAN, İçel’de Yörük Ekonomisinden Narenciyeye Geçiş, 1964; Ayhan GÜNDOĞDU, Anamur Ekonomisi; Hüsnü MARTİN, Gülek Boğazı Çevresindeki Yörüklerin Ekonomik Faaliyetleri, 1963; Kamil ÜNEL, Mersin’in Sayfiyeleri;
Halk El Sanatları: Alev ÇAKMAKOĞLU, İçel Yöresi Dokumaları, 1984;
Halk Mutfağı: Nursel GÖDE, Tarsus Halk Mutfağı, 1987;
Boy - Aşiret: Ali Berat ALPTEKİN, Silifke (Kırtıl-Korucuk) Köyü Folkloru, 1977; Mehmet KAR, Çukurova Oğuz Boyları, 1967; Ayşe SOYUPAK, Namrun Türkmenleri Üzerine Çalışmalar, 1973; Fatma ÜNAL, Çukurova Aşiretlerinden Derlemeler, 1972; Hilmi DULKADİR, Sarıkeçili Yörükleri, 1993
Köyler – Şehirler-Yerler: Kayhan ADIGÜZEL, Tarsusa Bağlı Köylerden Mahmut Ağa Köyünün Monografisi, 1965; Nihal KUTLAY, Karaduvar Köyü; Durmuş Ali ŞAHİN, Çubukkoyağı (Anamur/İçel) Köyü Folklorundan Örnekler,1981; Hasan YÜREĞİR, Tarsus - Girit Folklorundan Örnekler, 1977;
DERLEME VE ARAŞTIRMA YAPANLAR
Cenupta Türkmen Oymakları üzerine tetkikler yapan Rahmetli Ali Rıza YALKIN (1988 Selanik-1960 Eskişehir), 1928 yılında Alata’dan Güzeloluk yönüne başlattığı araştırmalarıyla bize çok kıymetli folklor ve etnografik derlemeler bırakmıştır. Aynı yılda Tarsus Gazetesi’nde Karacaoğlan tefrikaları yayınlamıştır.
Abdullah TOROSLU, Efsanaler; Ahmet ÇAKIR, Mersin Halkoyunları; Ali-Saadet BİLİR, Gülnar Halk Kültürü Derlemeleri; Asker KARTARI, Halkbilim Araştırmaları; Cahit ÖZTELLİ, Karacaoğlan derlemeleri yapmıştır;Cavit ERDEN (1930- 1989), Silifke türkülerinden yapmış olduğu derlemeleri ve Türk Sanat müziği dalında besteleri TRT arşivine girmiştir.
Çınar ARIKAN, Anamur yörük kültürü; Celal Necati ÜÇYILDIZ, Silifke Tahtacı Türkmenleri, Ceyhun Atuf KANSU, Silifke folkloru; Doğan ATLAY, Mut folkloru; Etem ÇALIŞKAN, Karacaoğlan; Eflatun YÜZBAŞIOĞLU, Silifke folkloru; Fahrettin ALİŞAR, Mersin Folkoru, çocuk oyunları; Fikri-Avni MUTLU, Arpaçsakarlar ve çevresinde halk kültürü derlemeleri -Arpaçsakarlar monogrofisini-; FarukSÜMER, Mersin Yörükleri; Gülseren TOL, Mersin ağızları, Emin ÇÖL (1892-1978), Halk dilinden derlemeler yapıp TDK’na sözcükler göndermiştir.
Gündüz ARTAN, 1958 yılında başladığı derlemelerini, 1960-62 yılları arasında Türkçe öğretmeni olarak atandığı Gülnar’da sürdürmüş ve burada ilk folklor derlemeleri TFA’da yayınlanmıştır. 11’adet kitabıı yayınlanmıştır;
Hamit Zübeyr KOŞAY,Silifke’nin Eski Türk Evleri, 1943; Hayrettin İVGİN, Yeniceli Aşık Sıtkı Pervane; H. Şinasi DEVELİ, Mersin Gelenek-görenekleri; Halil ATILGAN, Mersin Halk Müziği, Halk oyunları ve folklorun diğer konuları; İhsan HINÇER,Karacaoğlan; İrfan ÜnverNASRATTINOĞLU, Silifke yöresi folkloru; Kerim YUND, Folklorun genel konuları ve Orman folkloru; Mehmet AYDIN, Mut bölgesinde yaşayan halk inançları; Mehmet DOĞAN, Erdemli Folkloru; Mehmet ERÖZ, Silifke tahtacıları; Mehmet ÖNDER, Mersin İlçeleri folkloru; Metin AND, Mersin köy seyirlik oyunlarından derlemeler yapmıştır.
MusaEROĞLU, Mersin’den ve değişik yörelerden 200’e yakın ezgiyi derleyip TRT arşivine kazandırmıştır. Karacaoğlan’nın bölgedeki tüm ezgileri, mengi ve samahları başlıca derlemeleri olmuştur. Musa SEYİRCİ, Silfke folkloru; Mustafa YALÇINER, Aydıncık-Anamur folkloru (Gerçemek adlı folklor dergisnini çıkarmaktadır); Muzaffer SARISÖZEN, Türkiye’yi adım, adım gezerken Silifke’de Felteş Emmi ile tanışmış O’ndan on dört ezgi derlemiştir.
Müyesser TOSUNBAŞ, Mersin etnografyası; Nail TAN, Taşeli Folkloru; Neşri ATLAY, köy monogrofileri; Nilgün ÇIPLAK, MersinEfsanaleri; Osman ŞAHİN, Mersin Yörükleri’nden derlemeler yapmıştır.
Özcan SEYHAN (1929- 2000),Silifketürkülerinin çoğunu derlemiş notaya almıştır. Bunların bir kısmını armonize etmiştir. Yaylanın suyu, Tımbıllı, Yayla yolları vb. derlemeleri Taşeli Folkloru adı altında üç cilt olup, yayına hazır beklemektedir.
Öznur TANAL, Tahtacı Gelenek, görenek ve inançları; TuncerGÜLENSOY, Mut yöresi dokumaları; SaimSAKAOĞLU, Silifke folklorunda masallar; Suat SalihASRAL, Tarsus Folkloru’ndan derlemeler (Masal derlemeleri) yapmıştır (Öz Türk Masalları, 1935).
Bir önemli şahsiyet: Sait UĞUR (1882-1955), Silifke doğumludur. Öğretmenlik, belediye başkanlığı ve Mersin müftülüğü yapmıştır. 1918’de Silifke’nin ilk gazetesi olan TAŞELİ’yi çıkarmıştır. İlk folklor derleme ve araştırmalarına ait notları 1912 tarihini taşır. 3 ciltlik İçel Folkloru kitabı ve yüzlerce derlemesi yayınlanmıştır.
Süray VURAL, Mut yöresi Halkoyunları ve müziği; Taciser ONUK, Mersin El Sanatları; Tahir Kutsi MAKAL, Karacaoğlan; Tuncay AKDAĞ, Yenice Folkloru; Taha TOROS, Tahtacı oymakları; Turan Ali ÇAĞLAR, Yörük Kültürü; VecdiYARMAN, Karacaoğlan; Zeki TEOMAN, Masal derlemeleri yapmıştır.
BİR SITKI SOYLU ÖRNEĞİ
Sıtkı soylu, 1927 yılında Mut’ta doğdu. 1939’da Mut Merkez İlkokulu, 1942’de Silifke Ortaokulu’ndan mezun oldu. 3 yıl öğretmenlik yaptıktan sonra 1946 yılında Adana Erkek Lisesinde eğitime başladı, İkinci yıl Ankara Atatürk ve Üçüncü yıl Mersin Tevfik Sırrı Gür Lisesinde tahsilini sürdürdü. Ancak buradan tahsilini yarım bırakıp iş hayatına atıldı.
Gaziantep’te çıkan AKYOL Gazetesi’nde çalıştı.
1953 yılında Mut’ta ilk gazeteyi çıkardı. Memuriyete geçmesi nedeniyle gazeteciliğe veda etti.
1959 yılında bir bankanın müdürü iken istifa etti ve serbest ticarete, dolayısıyla gazeteciliğe tekrar başladı.
Karaman’da Yeni Karaman ve bilahare Bizim Karaman isimli gazetelerin yöneticiliğini yaptı.
1969 yılında Mut’ta günlük Haber Gazetesi’ni çıkarmaya başladı.
1972 yılında Mut Belediyesi Elektrik İşletme Müdürü olarak tekrar memuriyete ve Mut’a döndü.
Mut’ta ilk Matbaayı da kurdu, 1975 yılında Belediyedeki görevinden ayrılarak halen yayınını sürdüren Mut’tan Haber Gazetesini çıkardı.
1961 yılında Karaman’da; “Türk Dil Bayramı ve Yunus Emre” gününü, 1962 yılında Mut’a “Karacaoğlan” şenliklerini ve son zamanlarda Mut Yanlızcabağ köyünde Nure Sofi’yi anma toplantılarını organize etti.
Çocukluk yıllarının aşiret ve yörük yaşantısının bütün özellikleriyle sürdüğü bir bölgede geçmesi, folklorun ilgi çekici bütün unsurlarını bizzat gözlemesine imkan verdi.
Folklor araştırmaları, Yunus Emre ve Karacaoğlan üzerine yoğunlaşan çalışmaları ile tanınır.
Otuz yılı aşkın süre, çeşitli yazıları yayınlanmış olup Kültür Bakanlığı’nın düzenlediği uluslar arası folklor seminerleri ile kongrelere, ayrıca Adana, Mersin, Silifke ve Mut’ta düzenlenmiş sempozyumlara bildirilerle katıldı.
Sıtkı SOYLU, 28 Mart 2001 günü aramızdan ebediyen ayrılmıştır.
Sıtkı SOYLU’nun Yayınlanmış kitapları:
1.Yunus Emre: 1965
2.Karacaoğlan: 1973 (Rivayetler- Gerçekler)
3.Karacaoğlan: 1974 (Sözlük, Bibliyografya, Deyişat, Etnografik ve Topografik unsurlar)
4.Karacaoğlan: 1975 (Vecdi Yarman ile birlikte)
5.Ağıtlar ve Yakımlar: 1997 (Orta Göksu Havzasından derlemeler)
6.Kurtuluş Yıllarında Mut ve Mutlular (1973, 1989 ve 1997 basımlar var)
7.Karacaoğlan Sözlüğü: 1997
Yayınlanmaya Hazır Kitaplar:
1.Yunus Emre Sözlüğü
2.KARACAOĞLAN (Güldeste, Türkü notaları ilaveli)
Üzerinde çalıştığı ancak tamamlayamadığı eserleri:
1.Mut Ansiklopedisi
2.Karacaoğlan Şiirlerinde Beş aylar
3.Bir Devlet Kurucusu Nurettin Sofi (Nure Sofi)
4.Karacaoğlan’ın Anıt Mezarı (Mezarın Mut’ta olduğuna dair belgeler)
5.Yetmişinden sonra…(Şiir)
SITKI SOYLU VE BEN
O’nunla 1979 yılında Mut’ta kendine ait kitapçı dükkanında tanıştık. O yıl ben Elazığ’dan Mut’un Yalnızcabağ köyü’ne atanmış genç bir öğretmendim. Her ay maaş almaya gelirken kitapçıya uğrar aylık okuyacağım kitapları alıp dönerdim. Bir seferinde Sıtkı Soylu karşıma geçti, beni tanımak istediğini söyledi.
O gün sohbetimiz uzun sürdü. İlçe kültürünün zenginliğinden söz edince, bir öğretmen tavrıyla bana ilk derleme ödevini verdi. “O köylerin seyirlik oyunları ünlüdür, onları derlemelisin!”
Ertesi ay derlediğim köy seyirlik oyun metinlerini kendisine verdim. Onları Ankara’ya Halay dergisine gönderdi.
Bir sonraki ay Halay’da bu oyun metinleri yayınlanmıştı, Bir de mektup almıştım, “Aman Hocam derlemeye devam edin, dergimizin çehresi değişecek” deniyordu.
O köyde ve civar köylerde “köy seyirlik oyunlar” derleme çalışmalarım derinleşerek sürerken Sıtkı Soylu bana, masallar, halk hikayeleri, halk el sanatları gibi folklorun çeşitli unsurlarını da derleme ödevleri veriyordu.
Mut’un bütün köylerini gezdim, harıl harıl derlemeler yaptım.
Sıtkı SOYLU’dan usta-çırak veya asistan-hoca gibi ödev almalarım sürdü.
“Bir folklor dergisi çıkaralım” dedi, “Yaygın Eğitim Mut Haber Bülteni” adlı bir folklor dergisi çıkardık;
“Karacaoğlan şenlik ve seminerleri yapalım” dedi, 1983, 84, 85 yıllarında bilimsel seminerler yaptık;
“Bilimsel toplantıları kitaplaştıralım” dedi, yaptık,
“Türkiye genelinde şiir yarışması açalım” dedi, açtık,
“Türkiye genelinde Türkülerin hikayeleri yarışması açalım” dedi açtık,
“Mersin’in diğer ilçelerinde de derlemeler yapalım “dedi, bütün ilçeleri gezdik;
Bu kadar hızlı hareket edince dönemin Mersin Valisi Sn. Sabahattin ÇAKMAKOĞLU beni Mersin Halk Eğitimi Merkezi Müdürü olarak Mersin’e atadı. Ancak Sayın SOYLU bu ayrılığa dayanamadı, her hafta Mut’tan Mersin’e gelip benimle folklor konulu görüşmelerini sürdürdü. Bu durum kendisine zorluk verince evini Mersin’e taşıdı.
Mersin’de müdürü bulunduğum “Halk Eğitimi Merkezinde öğretmenlere ve kursiyerlere derleme çalışmaları yaptıralım” dedi, yıllarca derleme yaptırdık,
Mersin’de; “Mersin folklor sempozyumu yapalım” dedi, 1987-88 yıllarında iki kez sempozyum düzenledik, sunulan bildirileri kitaplaştırdık.
“Mersin’de folklora emeği geçenleri ödüllendirelim” dedi, bir süre 3 Ocak Mersin’in kurtuluş günlerinde ödül törenleri düzenledik.
“Başka illere git araştırma yap” dedi, Çanakkale, Kayseri, Kars, Elazığ, Malatya illerinde folklor araştırmaları yaptık, birkaçını kitap haline getirdik.
“Mersin’de bir folklor dergisi çıkaralım” dedi, 13 yıl süren “İçel Kültürü” dergisini yayınladık ve ülke genelinde ücretsiz dağıtımını yaptık,
“Yöresel Folklor Yayınları”nı derleyip ve halka sunalım dedi, İl Kültür Müdürlüğü bünyesinde “yöresel yayınlar” odası düzenledik, elimizdeki malzemelerin bir bölümünün aslını veya kopyasını buraya koyduk.
“Üniversitelerin düzenlediği sempozyumlara katılıp Mersin Folkloru hakkında bildiriler sunalım” dedi, 11 kez üniversitelerde, 4 kez milletlerarası folklor kongrelerinde bildiri sunduk,
“Yüksek lisans yapmalısın” dedi, Türk Halk Edebiyatı dalında yüksek lisans yaptık,
“Doktora yap” dedi, bunu başaramadık,
O vefat etmeden önce biz, 120 yi aşkın makale, 8 kitap yayını, 6 adet yayına hazır kitap, binlerce dia-pozitif film, yüzlerce ses kaseti ve küçümsenmeyecek miktarda folklor malzemesi elde etmiş olduk.
1988 yılında bütün bu çalışmalardan dolayı Folklor Araştırmaları Kurumunca İhsan Hınçer Türk Folkloruna Hizmet Ödülü aldık.
O’nun bana bunca desteği olurken ben O’na, vefatından sonra müdürlüğünü yaptığım Mersin Halk Eğitimi Merkezi kütüphanesine “Sıtkı Soylu Kütüphanesi” adını verip, eserlerini ve büyük boy fotografını astım.
Huzurlarınızda O’nu saygı ve minnetle anıyorum.
Bu vesile ile soruyorum: Köylerimizde öğretmenler, imamlar, sağlık görevlileri var. Acaba onlar da folklor derlemeleri yapamaz mı? Onları da teşvik edecek birileri, söz gelimi akademisyenlerimiz olmaz mı?
Liseyi dahi bitirememiş Sıtkı SOYLU örneği önümüzde ise, bu pekala mümkün olabilir!.
NETİCE
Folklor hakkında birkaç söz söylemek istiyorum..
Folklor, halkın geleneğe bağlı maddi ve manevi kültürünü kendine özgü metotlarla derleyen, araştıran, sınıflandıran, çözümleyen ve halk kültürü üzerinde değerlendirmeler yapan bir bilimdir.
Folklorumuz hakkında genel bir ilgisizlik gözlenmektedir. Oysa milletimizin bu zengin mirası, pek çok folklor unsurlarımız kaybolmaya yüz tutmuştur.
Mersin’in bir folklor arşivi bulunmamaktadır. Bu noktada, Mersin Üniversitesi’nin bir “Folklor Araştırma ve Dökümantasyon Merkezi” kurmasını ve yaşatmasını, Yine Üniversitemizden yukarıda isimleri ve başlıca eserleri belirtilen Mersin folklor araştırmacılarının öğrencilere tez konusu yapılmasını arzu ederiz.
Sıtkı Soylu’nun çalışmasının benzerlerini Mersin Üniversitesi bilim adamlarından da bekleriz.
Son bir beklentimiz daha bulunmaktadır.
Mersin Valisi Sn. Hüseyin AKSOY’un İl Özel İdaresi’nde “Gülümseyen Mersin İçin Hizmete Gönül Verdim” sloganıyla başlattığı “Gönüllü” hareketine katılarak “Folklor Gönüllüleri” oluşumunu sağlamak ve bu güçle derleme – araştırma çalışmaları başlatmak ayrıca, İl Özel İdaresi bünyesinde bir “Elektronik Mersin Folklor Arşivi –EMFA-“ kurmak üzere siz bilim adamlarını ve ilgi duyan öğrencilerimizi “gönüllü” çalışmaya davet ediyoruz
Bunu gerçekleştirebilirsek, FOLKLOR adına bu sempozyumdan kalıcı bir sonuç çıkmış olacak; ayrıca, çoğu artık yaşamayan “Mersin Folklor Araştırmacıları”na da vefa borcumuzu bir nebze ödemiş olacağız.
--------------------------------------------------------------------------------
[1]Mersin İl Özel İdaresi, İnsan Kaynakları Daire Başkanı
Bu tebliğ, 19-22 Kasım 2008 yılında yapılan Mersin Sempozyumu'na tebliğ olarak sunulmuş ve basımı yapılan 3 ciltlik tebliğler kitabının 1. cildinin 494. sayfasında yer almıştır.